Krzyż Harcerski
Krzyż harcerski jest odznaką organizacyjną członków ZHP, którzy złożyli Przyrzeczenie Harcerskie. Ma kształt krzyża równoramiennego, wzorowany jest na Orderze Wojennym Virtuti Militari, przyznawanym za wybitne zasługi bojowe, i tym samym nakłada na wszystkich harcerzy obowiązek bycia dzielnym. W ramiona krzyża wpleciony jest wieniec dębowo-laurowy. Pośrodku, w kręgu, znajduje się lilijka z odchodzącymi na boki promieniami. Na poziomych ramionach krzyża widnieje napis „Czuwaj”.
Symbolika krzyża harcerskiego
Okrąg (krąg) to symbol doskonałości, do jakiej dąży każdy harcerz. Symbolizuje także harcerski krąg, gdzie panują braterskie relacje i wszyscy są równi.
Lilijka skautowa wpisana w okrąg symbolizuje podążanie we właściwym kierunku (nawiązanie do kierunku północnego oznaczanego lilijką na dawnych kompasach oraz do wskazującej północ igły kompasu) zgodnie z ideałami zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim, na co również wskazują dwie gwiazdki na jej ramionach. Promienie rozchodzące się od lilijki oznaczają, że harcerstwo stara się objąć swym oddziaływaniem szerokie kręgi społeczne, jak największą liczbę dzieci i młodzieży.
Wieniec z dębu i wawrzynu (liści laurowych) oznacza cele do zdobycia: siłę, umiejętności, sprawność i wiedzę. Dąb symbolizuje męstwo i odwagę, a laur zwycięstwo w walce ze swoimi słabościami.
Ziarenka piasku, wypełniające ramiona krzyża harcerskiego, symbolizują liczną rodzinę harcerską – w myśl powiedzenia „ile ziarenek piasku na plaży, ile gwiazd na niebie, tylu harcerzy na świecie”. Ziarenka symbolizują także kamienie na drodze życia, perły dobrych uczynków, trudy i znoje oraz radości i smutki, jakie harcerz spotyka na swojej drodze życia.
Hasło „Czuwaj” – tradycyjne pozdrowienia harcerskie – symbolizuje gotowość harcerzy do nieustannej służby.
Historia powstania krzyża harcerskiego
W pierwszym numerze czasopisma „Skaut” z 15 X 1911 roku Andrzej Małkowski ogłosił „Nasz pierwszy konkurs” – konkurs na polską odznakę skautową. W odpowiedzi nadesłano 84 prace. Wśród nich znalazł się m.in. projekt opracowany przez ks. Kazimierza Lutosławskiego. Projekt ten zajął w konkursie 3. Miejsce, a jego opis, wraz z wynikami konkursu, znalazł się w ósmym numerze pisma „Skaut” z 1 II 1912 roku: „na tarczy okrągłej dwie szable, poniżej polski krzyż wojskowy »virtuti militari« z napisem Bóg i Ojczyzna nad nim orzeł w locie przy górnej krawędzi napis »Czuwaj«”. Redakcja „Skauta” przyznała nagrody i… na tym póki co zaprzestano. Pod koniec 1912 roku Naczelna Komenda Skautowa (NKS) w Warszawie wyznaczyła ks. Kazimierza Lutosławskiego, a także Alfonsa Borkiewicza i Czesława Jankowskiego do dalszych prac nad projektem. Po wprowadzeniu szeregu zmian, powstał rysunek odznaki wzorowanej na Orderze Virtuti Militari z gwiazdką w centralnym miejscu. Projekt ten zdobił okładkę książki K. Lutosławskiego „Czuj duch! Szesnaście gawęd obozowych o idei skautingu” wydanej w Krakowie w VIII 1913 roku. Pierwsze krzyże harcerskie wręczono prawdopodobnie już pod koniec IX 1913 roku na zakończenie kursu instruktorskiego zorganizowanego na Dynasach przez warszawską NKS. W latach 1913-1916 krzyż harcerski stopniowo stawał się odznaką drużyn działających na terenie Królestwa Polskiego.
Wieloletnie badania historyczne wskazują, że krzyż harcerski z gwiazdką najprawdopodobniej nie został wdrożony do produkcji w Królestwie Polskim. Z kolei dostępne archiwa i relacje oraz kilka zachowanych egzemplarzy krzyży pozwalają wnioskować, że pierwsze krzyże harcerskie, produkowane przez zakład Teodora Groszkowskiego w Warszawie zapewne od roku 1913 i wręczone we IX 1913 roku na Dynasach, miały lilijkę.
Po połączeniu 2 V 1916 roku drużyn podległych NKS w Warszawie i drużyn XXI (Warszawskiego) Okręgu Polskiej Organizacji Skautowej (POS) powstał Związek Harcerstwa Polskiego. Już 3 VI 1916 roku NKS w Warszawie uznała krzyż harcerski z napisem „Czuwaj” za jedyną obowiązującą każdego harcerza odznakę. Efektem dalszego scalania harcerstwa był, przeprowadzony w dniach 1-2 XI 1916 roku w Warszawie, zjazd zjednoczeniowy, podczas którego połączono działające na terenie Królestwa Polskiego ZHP, POS, Związek Skautek Polskich i Junactwo w Związek Harcerstwa Polskiego. W akcie zjednoczeniowym stwierdzono, że członków ZHP obowiązują wspólne odznaki łączących się organizacji: krzyż harcerski (odznaka ZHP) i lilijka (odznaka POS). Ostateczna konsolidacja polskiego harcerstwa, podczas której łączyły się organizacje działające w trzech zaborach, nastąpiła podczas zjazdu zjednoczeniowego, który obradował w dniach 1-2 XI 1918 roku w Lublinie. Z kolei III Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej, który odbył się w dniach 10-11 VII 1919 roku w Zwierzyńcu Zamojskim, potwierdził wewnątrzorganizacyjne regulacje, na mocy których krzyż harcerski stał się odznaką organizacyjną ogólnopolskiego Związku Harcerstwa Polskiego.
Krzyż harcerski jest wyjątkową odznaką. Jest – po Orderze Orła Białego (ustanowionym 1 XI 1705 roku) i Orderze Virtuti Militari (ustanowionym 22 VI 1792 roku) – trzecim najstarszym znakiem honorowym do dziś obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej. Jest świadectwem ciągłości organizacyjnej i symbolem trwałości ideałów harcerskich.
Krzyż harcerski jest trwale związany z dziejami harcerstwa, z wieloma wydarzeniami historycznymi, miejscami i postaciami. Krzyże harcerskie funkcjonowały i towarzyszyły harcerstwu wszędzie tam, gdzie harcerze organizowali się do działania. Wytwarzany był w niewielkich nakładach w okupowanej Polsce dla harcerzy Szarych Szeregów (oficjalnie noszono je dopiero w czasie powstania warszawskiego), w ZHP na Wschodzie dla harcerzy z Armii gen. Andersa, w ZHP w Niemczech dla harcerzy-jeńców wojennych, a nawet w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym w Dachau, tuż po jego wyzwoleniu, dla harcerzy-więźniów tego obozu.
Krzyż harcerski od najdawniejszych lat produkowany i dystrybuowany był na wszystkich kontynentach – w środowiskach emigracyjnych, polonijnych i uchodźczych, m.in. w Argentynie, Czechosłowacji, Danii, Francji, Indiach, Iranie, Niemczech, Palestynie, Wielkiej Brytanii, a nawet w Rodezji Północnej (ob. Zambia) i Ugandzie.
W związku z faktyczną likwidacją ZHP, w latach 1950-1956 krzyż harcerski przestał funkcjonować. Odznaką nowo powołanej Organizacji Harcerskiej Związku Młodzieży Polskiej, a następnie jej kontynuatorki – Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej stał się znaczek harcerski, czyli tzw. czuwajka. Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi, który obradował w dniach 8-10 XII 1956 roku reaktywował Związek Harcerstwa Polskiego w skali ogólnopolskiej i przywrócił krzyż harcerski jako odznakę organizacyjną ZHP.
W latach 1913-1939, 1945-1949 oraz 1957-1965 krzyże harcerskie produkowane na ziemiach polskich były numerowane. W późniejszych latach, nawiązując do wielopokoleniowej tradycji, wiele środowisk harcerskich samodzielnie numerowało nabywane w składnicach harcerskich krzyże. W 2020 roku Główna Kwatera ZHP przywróciła numerację krzyży dla członków Związku.
Krzyż harcerski jest odznaką także w innych organizacjach harcerskich działających w Polsce i poza jej granicami.
